Katılım Bankacılığı Alanında Mevzuattaki Son Gelişmeler

I- GİRİŞ

Bilindiği üzere son dönemlerde dünya genelinde ciddi gelişmelerin kaydedildiği faizsiz finans sisteminde, ülkemizde de önemli bir ivme kazanılmıştır. Ülkemizin üst seviyede öncelikleri arasındaki faizsiz finans sisteminin geliştirilmesi; sektöre yönelik özellikle güçlü kamusal desteğin varlığı ile birlikte İstanbul’un uluslararası bir finans merkezi olmasına da büyük katkılar sağlayacağı öngörülmektedir.

Bakıldığında 2013 yılında Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumu (BDDK) ve Türkiye Katılım Bankaları Birliği (TKBB) bünyesinde düzenlenen Faizsiz Finans ve Katılım Bankacılığı Çalıştayı’na ilişkin yayımlanan rapor ile strateji ve eylem planlarına katkı sağlayacak öneriler ortaya konulmuştur.^[1] Aralık 2014’te yayımlanan Onuncu Kalkınma Planı kapsamında İstanbul Uluslararası Finans Merkezi Programı Eylem Planı’nın katılım bankacılığı ve faizsiz finans sisteminin geliştirilmesi 7. bileşeni olarak yer almış ve faizsiz finans ürün ve hizmet çeşitliliğinin artırılması devlet politikası olarak belirlenmiştir.^[2] Bununla birlikte TKBB’ce yayımlanan 10 yıllık (2015-2025) Türkiye Katılım Bankacılığı Strateji Belgesi’nde^[3] ülkemizde katılım bankacılığının sağlıklı ve sürdürülebilir şekilde gelişimi için belirlenen her bir strateji ve aksiyon doğrultusunda gerçekleştirilmesi gereken temel eylemler saptanmış ve bir yol haritası çizilmiştir.

İşbu yazı; sayılan gelişmeler odağında 18.10.2018 tarihli ve 30569 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanan mevzuattaki düzenlemelere ilişkin katılım bankacılığında getirilen önemli değişikliklere yönelik kaleme alınmıştır.

II- DÜZENLEMELERİN GETİRDİKLERİ

18.10.2018 tarihli ve 30569 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanan “Mevduat ve Katılım Fonunun Kabulüne, Çekilmesine ve Zamanaşımına Uğrayan Mevduat, Katılım Fonu, Emanet ve Alacaklara İlişkin Usul ve Esaslar Hakkında Yönetmelikte Değişiklik Yapılmasına Dair Yönetmelik” (Yönetmelik) ile Katılım Bankalarını ilgilendiren önemli değişiklikler yapılmıştır:

1. Yatırım Vekâleti Sözleşmesi

Yapılan değişiklikle birlikte Katılım Bankalarına “Yatırım Vekâleti” sözleşmesi ile fon toplama imkanı getirilmiştir. Böylelikle hali hazırda kredi kapsamında ağırlıklı olarak bankalararası işlemlerde kullanılmakta olan yatırım vekâleti yönteminin, etkinliğini artırmak açısından uygulaması geliştirilmiştir. Yatırım Vekâleti”; müvekkilin (tasarruf sahibinin) elindeki meblağı işletip değerlendirmesi için vekili (Katılım Bankasını) ücretli veya ücretsiz olarak kendine özgü vekâlet sözleşmesine istinaden yetkilendirmesi şeklinde tanımlanabilecektir.

Bakıldığında Yönetmelik ile Katılım Bankalarının yatırım vekâleti yöntemine binaen katılım fonu kabulüne ilişkin usul ve esasları belirlenmektedir:

• Kamu kurum ve kuruluşları ile fonlar ve tüzel kişi müşterilerle sınırlı olmak üzere yatırım vekâleti sözleşmesine dayalı katılma hesapları açılabilecektir. Bireysel müşterilere yatırım vekâleti sözleşmesine dayalı katılma hesabı açılması mümkün değildir.
• Hesap sahibi ile katılım bankası arasında düzenlenecek sözleşmede, – sağlanan fonun kullanımına yönelik genel veya sınırlı olmak üzere – yetkilendirmeye ilişkin hükümlerin bulunması ve hesabın vadesi boyunca katılım bankasının ilgili fon tutarını bu hükümler çerçevesinde kullanması zorunlu tutulmuştur.
• Yatırım vekâleti sözleşme türüne dayalı olarak açılan katılma hesaplarının ayrı fon havuzlarında işletilmesi zorunlu tutulmuştur.
• Katılma hesabı sahiplerinin menfaatlerine zarar vermemek ve önceden belirlenmesi halinde toplanan fonun kullanım amacı dışına çıkmamak kaydıyla yatırım vekâleti sözleşmesine dayalı katılma hesapları için açılan havuzların birleştirilebileceği, bölünebileceği, havuzlar arasında aktarım yapılabileceği ve vade sonunda tasfiye edilebileceği imkanı tanınmıştır.
• Vadesinde kapatılmayan yatırım vekâleti sözleşmesine dayalı katılma hesaplarının; hesap sahibi ile Katılım Bankası arasında yeni bir yatırım vekâleti sözleşmesi akdedilmedikçe yenilenmeyerek özel cari hesaba aktarılacağı düzenlenmiştir.
• Yatırım vekâleti sözleşmesine dayalı katılma hesaplarında toplanan fonların işletilmesi sonucu kâr elde edilmesi halinde, yatırım vekâleti hesabı sahibi ile Katılım Bankası arasında fonun işletilmeye başlandığı tarihten önce mutabık kalınan ve bu kârdan katılma hesabı sahibinin gerçekleşen kârı geçmemek üzere hak iddia edebileceği azami oran “tahmini kâr” olarak tanımlanmıştır.
• Katılım Bankalarının – 5411 Sayılı Bankacılık Kanunu’nun 144. maddesi saklı kalmak kaydıyla – “tahmini kâr oranını” serbestçe belirleyebilecekleri düzenlenmiştir. Bununla birlikte katılma hesabının açıldığı anda geçerli olan tahmini kâr oranının hesap cüzdanına kaydedileceği ve hesap açıldıktan sonra vade bitimine kadar değiştirilemeyeceği hüküm altına alınmıştır.
• Yatırım vekâleti sözleşmesine dayalı katılma hesaplarında “birim hesap değeri”, yatırılan tutar ve tahmini kâr toplamı ile sınırlı olarak düzenlenmiştir.
• BDDK; yatırım vekâleti sözleşmesine dayalı olarak açılan katılma hesapları için yatırılabilecek asgari tutar ve / veya katılma hesaplarının belli bir oranı şeklinde sınır tesis etmeye yetkili kılınmıştır.

Anılan Türkiye Katılım Bankacılığı Strateji Belgesi’nde hali hazırda kullanılmakta olan ürünlerin etkinliğinin arttırılması amacıyla belirlenen 2.1.7 no.lu aksiyonda yatırım vekâleti (wakala) ürünü ile ilgili mevzuat düzenlemelerinin yapılması ve bankacılık mevzuatındaki “katılım fonu” tanımının değiştirilmesi konulu 26. no.lu eylem planının 2019 yılı 1.yarısına kadar tamamlanması hedeflenmiştir. Bu bağlamda 5411 Sayılı Bankacılık Kanunu’nun tanımlar ve kısaltmalar başlıklı 3.maddesinde geçen “katılım fonu” tanımında da değişikliğe gidilebileceği anlaşılmaktadır.

2. Kâr Dengeleme Rezervi

5411 Sayılı Bankacılık Kanunu kapsamında “katılım fonu” kabulünün yalnızca Katılım Bankaları ile sınırlı tutulmasının bir uzantısı olarak ülkemizde pencere bankacılık (window banking) vb. finansal uygulamalara izin verilmemiştir. İlaveten konvansiyonel bankacılık uygulamasından farklı olarak Katılım Bankaları nezdindeki hesaplarda müşterilere getiri garantisi sunulamaması birtakım riskleri (moral hazard vb.) beraberinde getirmekle birlikte aynı zamanda rekabette dezavantajda oluşturabilmektedir. Bahse konu olumsuzlukları katılım bankacılığı prensiplerine uygun olarak belirli ölçüde gidermek amacıyla Anılan Yönetmelik ile “ Kâr Dengeleme Rezervi” ayırma imkanı tanınmıştır. Rezerv uygulamalarının finansal yönü ve katılım bankacılığı prensiplerine uyumu itibariyle konuyu etraflıca ele alan uluslararası standartlar hali hazırda mevcuttur.

Bu bakımdan 18.10.2018 tarihli ve 30569 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanan “Kredilerin Sınıflandırılması ve Bunlar İçin Ayrılacak Karşılıklara İlişkin Usul ve Esaslar Hakkında Yönetmelikte Değişiklik Yapılmasına Dair Yönetmelik” ile 19.maddesinin 3. fıkrası kaldırılarak yeni yapısıyla yine aynı tarihli Resmi Gazete’de yayımlanan “Mevduat ve Katılım Fonunun Kabulüne, Çekilmesine ve Zamanaşımına Uğrayan Mevduat, Katılım Fonu, Emanet ve Alacaklara İlişkin Usul ve Esaslar Hakkında Yönetmelik”in 6.maddesinin 8. fıkrasında kar dengeleme rezervi olarak vücut bulmuştur.

Bakıldığında Katılım bankaları, katılma hesapları için dönem sonlarında dağıtacakları kârlardan, müşteriyle imzalanacak sözleşmede hüküm yer alması ve Yönetmelikte yer alan diğer şartların bulunması kaydıyla kâr dengeleme rezervi ayırabilirler. Böylelikle Katılım Bankalarının, kâr dengeleme rezervinin kullanımı ve/veya süreklilik arz etmemek kaydıyla dağıtılacak kâr payı tutarlarında fon sahipleri lehine artırım yapmaları veya kendi öz kaynaklarından zararı telafi etmeleri mümkündür. Bununla birlikte ayrılacak kâr dengeleme rezervine ilişkin azami oran ile uygulama usul ve esaslarının BDDK tarafından belirleneceği hüküm altına alınmıştır.

3. Katılma Hesaplarında Uygulanacak Kâr ve Zarara Katılma Oranları

Katılım bankalarının, katılma hesaplarının işletilmesinden doğacak kar ve zarara katılma oranlarını, zarara katılma oranı, kâra katılma oranının %50’sinden az olmamak kaydıyla para cinsi, tutar ve vade grupları itibariyle ayrı ayrı belirleyebileceği şeklindeki düzenleme anılan Yönetmelikten kaldırılmıştır. Öte yandan katılma hesaplarındaki zarara katılma oranının yüzde yüz (%100) olduğu belirtilmiş ve hesap cüzdanlarında aynen yer verilmesi zorunlu tutulmuştur.

Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası tarafından yayımlanan Mevduat ve Kredi Faiz Oranları ve Katılma Hesapları Kâr ve Zarara Katılma Oranları ile Kredi İşlemlerinde Faiz Dışında Sağlanacak Diğer Menfaatler Hakkında Tebliğ’in 5.maddesinde “…Katılım bankasının zarara katılma oranı, kâra katılma oranının yüzde 50’sinden az olamaz.” hükmünde herhangi bir değişiklik henüz yapılmamıştır.

4. Özel Fon Havuzları

Bilindiği üzere Katılım bankaları “özel cari hesap”, “katılma hesabı” ve “özel fon havuzu” olmak üzere üç çeşit hesapta fon toplamaktadır. Yapılan değişiklikle birlikte Katılım Bankalarına “Yatırım Vekâleti” sözleşmesiyle de fon toplama imkanı getirildiğini belirtmiştik. Yönetmeliğin özel fon havuzları başlıklı 7.maddesindeki değişiklik ile hesap sahibi ile banka arasındaki sözleşmede bulunması gereken unsurlar daha net belirtilmiş ve özel fon havuzunun tasfiyesine ilişkin hükümler açık bir şekilde ifade edilmiştir.

Böylelikle;

• Belirli bir projenin veya yatırımın ya da bu amaçla kurulan ortaklıkların finansmanında kullanılmak üzere müstakil hesaplarda fon toplamak suretiyle vadesi bir aydan daha az olmayan özel fon havuzları oluşturabileceği,
• Hesap sahibi ile katılım bankası arasında düzenlenecek sözleşmede, projenin veya yatırımın içeriğine, öngörülen vadesine ve tarafların hak ve yükümlülüklerine dair hükümlerin yer alması ve projenin veya yatırımın tamamlanmasına kadar geçen süre zarfında katılım bankasının ilgili fon tutarını bu hükümler çerçevesinde kullanmasının zorunlu olduğu,
• Bu şekilde toplanan fonlara ait katılma hesapları diğer hesaplardan bağımsız olarak ayrı havuzlarda işletileceği ve toplanan fonların, projenin veya yatırımın tamamlanmasına kadar geçen süre zarfında diğer fon havuzlarına aktarılamayacağı,
• Projenin veya yatırımın öngörülen vadesinde veya hesap sahiplerinin onayının alınması ve BDDK’ya bilgi verilmesi şartıyla projenin veya yatırımın tamamlanmasını müteakip özel fon havuzlarının tasfiye edilebileceği hüküm altına alınmıştır.

18.10.2018 tarihli ve 30569 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanan “Katılım Bankalarınca Uygulanacak Tekdüzen Hesap Planı Ve İzahnamesi Hakkında Tebliğde Değişiklik Yapılmasına Dair Tebliğ” ile birlikte yatırım vekâleti sözleşmesine dayalı işlemlere ilişkin hesaplar eklenmiştir.

III- SONUÇ

Temmuz 2018’da yayımlanan BDDK Yıllık Faaliyet Raporu’ndaki Başkan’ın sunuşunda faizsiz finansın geliştirilmesine yönelik plan, hedef ve politikalara 2019-2023 dönemini kapsayan ve hazırlıkları devam etmekte olan Ülkemiz On Birinci Kalkınma Planı’nda da yer verilmesinin beklendiği belirtilmektedir.^[4]

Faizsiz finans sistemindeki gelişmeler ve istikametinin seyri; Ülkemizin bir faizsiz finans merkezi olabilmesi için faizsiz finans ekosistem tasarımını tamamlayacak adımların atılmaya devam edileceğine işaret etmektedir. Bu süreçte sistemin önemli oyuncuları arasındaki Katılım Bankalarının; dijital dönüşüm sürecini hızlandırıp, sistemin özüne uygun ürün çeşitliliğini ön plana çıkararak Ülkemizin kalkınmasına katkıda bulunacak girişimlere ve projelere yön vermesi önemini korumaktadır.

Saygılarımızla,

Vahdet Deniz AKÇAOĞLU

“UYARI: Bu çalışmada yer alan görüşler, yazarın kendi görüşleri olup, çalıştığı kurumun görüşlerini yansıtmamaktadır. Bu yazı yalnızca bilgilendirme amacıyla yayımlanmış olup, herhangi bir hukuki görüş, yönlendirme ve tavsiye içermemektedir. Ayrıca, bilgiler yazının hazırlandığı tarihteki mevzuat göz önünde bulundurularak verilmiş olup, yazı içeriği aradan geçen zaman içerisinde mevzuat değişiklikleri ve ilgili kurumların konu hakkındaki görüşleri çerçevesinde güncelliğini yitirmiş olabilir.”

^[1] Katılım Bankacılığı ve Faizsiz Finans Çalıştay Raporu, Temmuz 2014.(Erişim Tarihi: 21.10.2018,   http://www.tkbb.org.tr/Documents/Yonetmelikler/calistay_raporu.pdf )

^[2] İstanbul Uluslararası Finans Merkezi Programı Eylem Planı, Aralık 2014. (Erişim Tarihi: 21.10.2018, http://odop.kalkinma.gov.tr/dokumanlar/4Istanbul_Uluslararasi_Finans_Merkezi_Programi.pdf )

^[3] Türkiye Katılım Bankacılığı Strateji Belgesi (2015-2025), Mart 2015. (Erişim Tarihi: 21.10.2018, http://www.tkbb.org.tr/Documents/Yonetmelikler/TKBB-Strateji-Belgesi.pdf )

^[4]  BDDK 2017 Yılı Faaliyet Raporu, Temmuz 2018. (Erişim Tarihi: 21.10.2018, https://www.bddk.org.tr/ContentBddk/dokuman/hakkinda_0003_08.pdf )

MEVDUAT VE KATILIM FONUNUN KABULÜNE, ÇEKİLMESİNE VE ZAMANAŞIMINA UĞRAYAN MEVDUAT, KATILIM FONU, EMANET VE ALACAKLARA İLİŞKİN USUL VE ESASLAR HAKKINDA YÖNETMELİKTE DEĞİŞİKLİK YAPILMASINA DAİR YÖNETMELİK

MEVDUAT VE KATILIM FONUNUN KABULÜNE, ÇEKİLMESİNE VE ZAMANAŞIMINA UĞRAYAN MEVDUAT, KATILIM FONU, EMANET VE ALACAKLARA İLİŞKİN USUL VE ESASLAR HAKKINDA YÖNETMELİK (YÖNETMELİKTE 18.10.2018 TARİHİNDE YAPILAN DEĞİŞİKLİKLERİN İŞLENDİĞİ HALİ)

KATILIM BANKALARINCA UYGULANACAK TEKDÜZEN HESAP PLANI VE İZAHNAMESİ HAKKINDA TEBLİĞDE DEĞİŞİKLİK YAPILMASINA DAİR TEBLİĞ